Qëndrimet politike ndaj Kosovës - brenda Serbisë dhe më gjerë në ish-Jugosllavi - shpesh bazohen në mitologjinë dhe paragjykimet e nacionalizmit serb. Konfliktet sociale ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve dhe mosmarrëveshjet politike për statusin e kësaj zone sipas ligjit ndërkombëtar shihen si vazhdimësi e konflikteve shekullore fetare-etnike.
Në të njëjtën kohë, shqiptarët shihen si pushtues në «tokën e shenjtë serbe». Ndryshe nga qasjet metafizike dhe ahistorike, marksistët i gjurmojnë rrënjët e "çështjes së Kosovës" së sotme në kohët moderne, pra në shekullin e 19-të dhe fillimin e shekullit të 20-të, kur u formuan kombet dhe shtetet kombëtare ballkanike. Përkatësia etnike dhe ndarjet ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve u kushtëzuan nga zhvillimi i vetëdijes kombëtare dhe dobësimi i sundimit osman në Ballkan.
Rezoluta e mëposhtme u miratua unanimisht në fund të prillit në kongresin e seksionit jugosllav të IMT-së në Banjallukë nga delegatët marksistë, të cilët ishin mbledhur nga e gjithë ish-Jugosllavia
[nga Serbia, Bosnje-Hercegovina, Maqedonia e Veriut, Sllovenia dhe Kroacia].
Shfaqja e shteteve ballkanike
Pas rezolutave të Kongresit të Berlinit (1878) dhe zgjerimit të kufijve të shtetit serb në juglindje, pati një zhvendosje të konsiderueshme të popullsisë. Homogjenizimi etnik i shtetit të ri kombëtar shkoi paralelisht me zhvendosjen me forcë të shqiptarëve dhe të myslimanëve të tjerë nga qytetet dhe fshatrat e Nishit, Pirotit, Toplicës dhe rrethit të Vranjës në Kosovë dhe Maqedoni. Nga ana tjetër, popullsia serbe migroi në veri-perëndim gjatë shekullit të 19-të. Arsyet për këtë ishin kriza e sundimit osman, moszhvillimi ekonomik dhe shpresa për një jetë më të mirë në zonat ku serbët gëzonin një shkallë të caktuar autonomie.
Paralelisht me zgjerimin territorial të Serbisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë, popullsia shqiptare në provincën e Kosovës, e cila ishte ende pjesë e Perandorisë Osmane, zhvilloi identitetin e vet kombëtar. Luftërat ndërmjet Serbisë dhe trupave osmane (ku përfshiheshin edhe shqiptarët), përhapja e nacionalizmit shqiptar dhe dëshira për të krijuar një shtet të pavarur shqiptar, dhe pakënaqësia ndaj refugjatëve myslimanë për dëbimin nga Serbia çuan në ndjenja antiserbe në mesin e popullatës shqiptare.
Duke i bërë jehonë Luftës Greko-Turke të vitit 1901, shqiptarët e armatosur në Kosovë panë një valë dhune kundër serbëve të Kosovës. Në të kundërt, fshatarët shqiptarë në rajonet kufitare të Kosovës shpesh i nënshtroheshin ngacmimeve nga kompanitë e armatosura serbe që kryenin krime kundër popullatës myslimane.
Modernizimi politik dhe ekonomik dhe krijimi i shteteve-kombe sovrane të bazuara në modelin evropian nënkuptuan që forma të mëparshme të hierarkisë dhe bashkëjetesës së grupeve dhe feve të ndryshme etnike në vendet e Ballkanit , të cilat datojnë që nga epoka osmane, ngadalë, por sigurtë po shkonin drejt shuarjes. Këto procese të ndryshimit të përshpejtuar drejt një shoqërie moderne kapitaliste si dhe ideja e shteteve etnikisht homogjene nga bashkësitë politike "natyrore" çuan në atë që ne sot e përjetojmë si rivalitet proverbial dhe "luftë për hapësirë jetese" midis serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë.
Luftërat Ballkanike
Kosova ra nën kontrollin e Serbisë dhe Malit të Zi pas Luftërave Ballkanike (1912-1913). Shteti serb kishte marrë në zotërim zonën e cila, pas konflikteve etnike dhe zhvendosjes së popullsisë të përshkruar tashmë, kishte një popullsi shumicë shqiptare, të cilët ishin skeptikë ndaj synimeve të qeverisë së re. Sipas regjistrimit osman të vitit 1912, rreth 21 për qind e popullsisë në rrethin e Pejës, Prizrenit dhe Prishtinës ishin serbë. Regjistrimi i vitit 1921 i kryer nga Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve dha shifra të ngjashme. Në atë vit, njerëzit me gjuhën amtare serbo-kroate përbënin 26 për qind të popullsisë në rrethet e Kosovës, Metohisë, Zveçanit dhe Prizrenit.
Sjellja e ushtrisë serbe ndaj popullatës shumicë në zonat e reja të aneksuara nuk ndihmoi në uljen e tensioneve etnike. Përkundrazi, duke përparuar nëpër fshatrat shqiptare, ushtria serbe kreu një fushatë spastrimi etnik që synonte homogjenizimin e përbërjes kombëtare të zonës përpara Konferencave të ardhshme të Fuqive të Mëdha (konferenca të dizajnuara për të përcaktuar kufijtë e rinj në zonat prej nga ishte tërhequr ushtria turke).
Në shtator të vitit 1913 shpërtheu kryengritja shqiptare kundër pushtetarëve të rinj, të cilën ushtria serbe e shuajti pa mëshirë. Marksistët e pranishëm në terren në atë kohë karakterizoheshin nga fakti se ata përshkruanin dhe dënonin krimet e ushtrisë serbe kundër popullatës civile shqiptare pa asnjë llogaritje. Në artikullin “Gjaku i ushtarëve” dhe më vonë në librin “Serbia dhe Shqipëria”, socialisti serb Dimitrije Tucović nuk ngurroi të thoshte të vërtetën mes euforisë nacionaliste që u përhap në parlamentin serb pas zgjerimit të ri të kufijve të shtetit:
“Kur shpërtheu kryengritja, qeveria përmes përfaqësuesit të Ministrisë së Jashtme deklaroi se Arbanasi do të “dënohej në mënyrën e duhur”. Shtypi borgjez bëri thirrje për shfarosje të pamëshirshme dhe ushtria e kreu atë. Fshatrat e Arbanasit, nga të cilët burrat arritën të arratiseshin në kohë, u bënë gërmadha. Këto ishin krematoriume barbare ku u dogjën të gjallë qindra gra e fëmijë. Dhe derisa kryengritësit i çarmatosën dhe i liruan oficerët dhe ushtarët serbë të kapur, ushtarët serbë në këmbim nuk i kursejnë fëmijët, gratë dhe të sëmurët”.
Pa u kapur nga lojërat e fuqive të mëdha mbi Ballkanin dhe në spekulime se kush mund t'i përdorte lajmet për brutalitetin e ushtrisë serbe për interesat e tij, revolucionari rus Leon Trotsky regjistroi atë që ka parë se ç’bëri si korrespondent lufte për Gazeta ukrainase «Kiyevskaya misl». Nga një pozicion i pavarur klasor, Trocki shkroi për vrasjet masive të shqiptarëve gjatë dhe menjëherë pas Luftërave Ballkanike, të kryera nga ushtria e rregullt serbe, por kryesisht nga grupet paramilitare. Trocki vuri re se këto formacione paraushtarake përbëheshin nga një numër i vogël intelektualësh entuziastë për idetë nacionaliste dhe një numër i madh elementësh kriminalë të motivuar nga grabitjet.
Duke shkruar vëzhgimet e tyre në terren, Dimitrije Tucović dhe Leon Trotsky ishin të vetëdijshëm se Luftërat Ballkanike po ktheheshin me shpejtësi nga lufta për çlirim kombëtar nga sundimtarët turq në luftëra të vogla imperialiste. Edhe pse të rinj, Serbia, Mali i Zi, Greqia dhe Bullgaria - shtetet ballkanike që zmbrapsën ushtrinë turke në vitet 1912-1913 - ishin tashmë të sunduara nga monarkitë reaksionare dhe burokracitë shtetërore të konsoliduara pa interes për të përmirësuar fatin e njerëzve.
Mënyra se si borgjezia serbe e kishte organizuar pushtetin e saj në Kosovë e pasqyron mirë këtë fakt. Beogradi nuk i solli popullit të Kosovës liri të reja politike, përparim ekonomik apo siguri. Pas marrjes së pushtetit pati korrupsion. Përfituesit e luftës nga formacionet paraushtarake depërtonin në organet e administratës shtetërore lokale dhe diskriminonin sistematikisht popullatën joserbe. Shqiptarët nuk kishin mundësi të shkonin në shkollë në gjuhën e tyre. Shteti serb zhvilloi fushata për konvertimin e katolikëve shqiptarë në fenë ortodokse. Toka e konfiskuar nga latifundistët dhe bejlerët (pronarët myslimanë osmanë) nuk iu shpërnda fshatarëve të varfër shqiptarë, por iu dha kolonëve të krishterë nga Serbia dhe Mali i Zi.
Ndërmjet viteve 1918 dhe 1924, një kryengritje e armatosur e shqiptarëve në formën e një lëvizjeje guerile (kryengritja kaçake) u përhap përsëri në Kosovë. Një nga krerët më të shquar të kaçakëve ishte Bajram Curri, luftëtar shumëvjeçar për çlirimin e popullit shqiptar. Curri u entuziazmua me Revolucionin Rus dhe qasjen e Leninit ndaj çështjes kombëtare dhe filloi të korrespondonte me të. Komiteti për Mbrojtjen Kombëtare të Kosovës u krijua në vitin 1918 nën udhëheqjen e Bajram Currit. Curri më vonë ra në kontakt edhe me Internacionalen e Tretë.
Shteti serb, me miratimin dhe mbështetjen e shtypit borgjez, përdori metodat më mizore kundër këtij rebelimi. Shtëpitë kaçake u dogjën, pronat e tyre u konfiskuan dhe familjet kaçake u internuan në kampe. Në këtë sfond, nuk duhet të jetë çudi që shumica e shqiptarëve nuk e shihnin shtetin serb si çlirimtar pas Luftës së Parë Botërore, por si një pushtues. Shqiptarët u përfshinë zyrtarisht në jetën politike të Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve nëpërmjet partisë konservatore Džemijet. Megjithatë, kjo organizatë përfaqësonte një elitë pronare myslimane që mbështeti në mënyrë oportuniste partitë qeverisëse serbe në parlament në këmbim të lëshimeve të vogla. E vetmja organizatë politike në Serbi dhe Jugosllavi që tregoi solidaritet të qartë dhe të pa rezervë me luftën e popullit shqiptar për të drejtat e tij kombëtare, kulturore dhe ekonomike në periudhën e ndërmjetme ishte Partia Komuniste e Jugosllavisë (KPJ).
Sundimi kaotik i Perandorisë Osmane në fazën e saj të shpërbërjes u zëvendësua kështu nga administrimi ushtarak i shtetit serb në Kosovë në fillim të shekullit të 20-të. Qëndrimi i Serbisë ndaj popullit shqiptar gjatë periudhës së ndërmjetme mund të cilësohet vetëm si kolonial dhe racist. Shqiptarët u shpallën të paaftë për të udhëhequr një jetë të pavarur kulturore dhe për të formuar shtetin e tyre kombëtar. Territori postosman i banuar nga popullsia shumicë shqiptare u përvetësua në emër të “të drejtave historike” dhe mitologjisë shoviniste të rikthimit të territoreve të Perandorisë mesjetare serbe. Kjo politikë reaksionare e borgjezisë serbe çoi në dekada mosbesimi dhe shpesh armiqësi të hapur mes shqiptarëve dhe serbëve.
Vëllazëria Partizane e Armatosur
Precedenti që ka treguar se shtypja kombëtare dhe mosbesimi në mesin e popujve të Kosovës nuk ka nevojë domosdoshmërisht të ripërtërihet brez pas brezi, vjen në kohën kur më së paku pritej. Fjala është për njësinë e armatosur të serbëve dhe shqiptarëve në kuadër të lëvizjes partizane gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Perspektivat për veprim të përbashkët politik përtej kufijve etnikë në Kosovë ishin shumë të pakta në muajt e parë të okupimit. Fashistët italianë shfrytëzuan me mjeshtëri divizionet e paraluftës për të konsoliduar pushtetin e tyre. Ata futën arsimin në gjuhën shqipe, lejuan shfaqjen publike të simboleve kombëtare shqiptare dhe u paraqitën si çlirimtare të masave shqiptare nga sundimi serb. Nga shtresat e prapambetura politikisht të shqiptarëve, pushtuesit rekrutuan milici të ndryshme fashiste dhe formacione bashkëpunëtore që bënin terror ndaj popullatës serbe, veçanërisht ndaj familjeve më të varfra të kolonëve, të cilat do të dëboheshin ose asgjësoheshin. Në anën tjetër, bandat çetnike (nacionaliste serbe) nga Kosova pushtuan Sanxhakun për të marrë hak ndaj civilëve shqiptarë dhe myslimanë në fshatrat kufitare.
Ky skenar nuk ishte i kufizuar vetëm në Kosovë. Situata të ngjashme mbizotëruan gjatë Luftës së Dytë Botërore në Dalmaci, pjesë të Bosnjës dhe shumë zona të tjera në Ballkan. Ajo që po ndodhte në këto rajone të pazhvilluara, multietnike ishte terrori sistematik i pushtuesve fashistë kundër popullatës serbe dhe popujve të tjerë, dhe festat e përgjakshme të milicive armiqësore vendase nacionaliste. Këto banda reaksionare u rritën nën kujdesin e ushtrive të huaja pushtuese dhe masakruan popullsinë vendase që mbështeti lëvizjen e rezistencës partizane. Krimet e tyre ishin të motivuara nga hakmarrja, krijimi i zonave etnikisht të pastra ose plaçkitjet.
Dallimi kryesor ndërmjet Kosovës dhe zonave të tjera etnikisht të përziera të Jugosllavisë ishte dobësia objektive e lëvizjes partizane në Kosovë. Partizanët ishin e vetmja forcë politike që luftoi vazhdimisht kundër pushtuesit dhe organizoi popullsinë përtej kufijve etnikë. Rritja e ndikimit të tyre në një zonë të caktuar ishte pra e vetmja garanci se nuk do të kishte gjakderdhje në bazë të kombësisë. Në Kosovë, megjithatë, PKJ kishte vetëm 270 anëtarë kur shpërtheu lufta. Vetëm njëzet prej tyre ishin me prejardhje shqiptare. Mungesa e klasës punëtore industriale dhe mosbesimi i shqiptarëve ndaj një organizate politike të perceptuar si "sllave" ishin pengesat kryesore për komunistët në rajon.
Situata në terren ndryshoi gradualisht ndërsa lufta përparonte. Në shtator 1942 u formua njësia e parë partizane shqiptare. Një shtysë e rëndësishme për forcimin e reputacionit të lëvizjes partizane te popullata shqiptare e Kosovës ishte ndikimi në rritje i grupeve marksiste dhe aksioneve guerile në Shqipëri. Vendosmëria e delegatëve shqiptarë dhe serbë të Këshillit Popullor Çlirimtar për Kosovën dhe Dukagjinin për të mbështetur të drejtën e vetëvendosjes së popullit në Kosovë (Konferenca e Bujanit) si dhe përkrahja vetëmohuese e shokëve shqiptarë nga partizanët jugosllavë gjatë viteve të e luftës ndihmuan për të kapërcyer paragjykimet e shqiptarëve kundrall komunistëve/komunisteve serbë.
Komunistët e shquar kosovarë si Miladin Popoviç, Dushan Mugosha, Ramiz Sadiku dhe Borko «Boro» Vukmiroviç luajtën një rol qendror në ndërtimin e urave ndërmjet lëvizjeve revolucionare në Jugosllavi dhe Shqipëri. Ata morën një linjë internacionaliste në Kosovë duke bërë fushatë për pjesëmarrjen e shqiptarëve në reformën agrare, përdorimin e lirë të gjuhës shqipe në administratën lokale dhe në sistemin shkollor dhe të drejtën e shqiptarëve për t'u kujdesur për trashëgiminë e tyre kulturore.
Mirëpo, nuk është rasti që të gjithë anëtarët e PKJ-së mbajtën qëndrim ndërkombëtar ndaj çështjes kombëtare shqiptare. Aktivistët si Sadiku, Mugosha dhe Popoviç ishin kuadro partiake me përvojë në luftën kundër regjimit monarkist dhe fashizmit, të cilët, në kontakt të ngushtë me bashkëluftëtarët në Shqipëri, formuan një njësi klasore. Megjithatë, shumë të rekrutuar të rinj serbë në komandot partizane nga Kosova, Mali i Zi dhe Serbia jugore nuk ishin të të njëjtit kalibër politik dhe pikëpamjet e tyre u ndikuan pashmangshmërisht nga terrori i kolaboratorëve shqiptarë që kishin përballuar familjet e tyre gjatë luftës. Ata prireshin t'i shihnin shqiptarët si bashkëpunëtorë me pushtuesit.
Nuk duhet të harrojmë as idetë e trashëguara shoviniste që vazhduan të qarkullonin në institucionet shtetërore pas luftës. Këtu përfshihej edhe ideja e dëbimit të popullatës shqiptare nga Kosova, e cila ende mbështetej nga zyrtari Vasa Çubriloviq. Në lëvizjen popullore-çlirimtare dhe në pushtetin e pasluftës qarkulluan pikëpamje kontradiktore për mënyrën e zgjidhjes së çështjes kombëtare në Kosovë. Për shkak të mungesës së një kulture demokratike të diskutimit të hapur të linjës dhe perspektivave politike në radhët e PKJ-së së stalinizuar, autoritetet e reja vepruan në mënyrë empirike dhe reaktive. Në vend që të planifikonin dhe drejtonin procesin e ardhshëm, komunistët jugosllavë lanë që zhvillimi spontan i ngjarjeve në terren të vendoste se cila qasje do të mbizotëronte.
Megjithëse idetë komuniste u përhapën në shtresa të gjera të popullsisë shqiptare, shumica ishin ende të rezervuar ose të ndikuar nga rrymat politike nacionaliste dhe ish-kolaboratorët - veçanërisht në rajonin malor të Drenicës në Kosovën qendrore, ku marrëdhëniet patriarkale familjare dominonin jetën shoqërore dhe politike. Strategjia e komunistëve jugosllavë në muajt e fundit të luftës në Kosovë ishte mobilizimi masiv i rinisë shqiptare në njësitë e ushtrisë guerile dhe integrimi i tyre në lëvizjen revolucionare duke luftuar fashizmin në pjesë të tjera të vendit. Në një hap të mëtejshëm, industrializimi i shpejtë në Kosovë duhet të krijojë një klasë të re punëtore dhe të shkrijë marrëdhëniet patriarkale të varësisë. U ngrit edhe pyetja se çfarë do të ndodhte me ato pjesë të popullsisë shqiptare që tashmë ishin përfshirë në lëvizjet reaksionare politike dhe guerile. Ashtu si në rastin e komandove bashkëpunëtore në pjesë të tjera të vendit, komunistët planifikuan një amnisti për pjesëtarët e gardave që nuk kishin kryer krime lufte, ndërsa drejtuesit e këtyre formacioneve do të dilnin para drejtësisë.
Drejtuesit e formacioneve nacionaliste, duke kuptuar se ditët e tyre ishin të numëruara, filluan një kryengritje të armatosur kundër autoriteteve të reja në fund të vitit 1944. Bilanci i saktë i fuqisë dhe shpërndarja globale e sferave të ndikimit midis Bashkimit Sovjetik dhe aleatëve të tij perëndimorë nuk dihej në atë kohë. Shpresa e organizatave nacionaliste shqiptare ishte të tërhiqnin vëmendjen e aleatëve perëndimorë dhe përfundimisht t'i bashkoheshin ndërhyrjes së armatosur të shteteve kapitaliste kundër komunizmit në Ballkan.
Kryengritja, e cila e kishte bastionin e saj në rajonin e Drenicës, në mënyrë të pashmangshme u dha përparësi krahëve më reaksionarë brenda degës serbe të Partisë Komuniste. Në gjysmën e parë të vitit 1945 në Kosovë u krijua administrata ushtarake dhe 30.000 ushtarë të Ushtrisë Popullore Jugosllave u ngarkuan për të shtypur kryengritjen në fshatrat e Drenicës. Pasi kryengritja u vu nën kontroll nga një ndërhyrje brutale, statusi formal i Kosovës brenda Jugosllavisë së re u qartësua në korrik të po atij viti pa shumë diskutime politike. Këshilli Nacionalçlirimtar i Kosovës dhe Metohisë, me 142 anëtarë (vetëm 33 prej tyre shqiptarë), votoi vendimin për inkorporimin e Kosovës si rajon autonom në Republikën e Serbisë.
Nuk ka dyshim se muajt e sundimit ushtarak dhe përjashtimi i masave shqiptare nga vendimmarrja për të ardhmen e Kosovës përforcoi pretendimin e politikanëve nacionalistë shqiptarë se sundimi komunist nuk ishte thelbësisht i ndryshëm nga regjimi i paraluftës dhe se shqiptarët mund të jetonin vetëm në një shtet borgjez të pavarur ose mund të fitojnë të drejta të plota kombëtare vetëm nëpërmjet bashkimit me Shqipërinë. Megjithatë, kjo ishte larg nga e vërteta. Shteti i ri punëtor që doli nga revolucioni dhe aktivizimi i masave, me gjithë të metat dhe gabimet e udhëheqjes staliniste të PKJ-së, kishte pak të përbashkëta me Jugosllavinë monarkiste.
Revolucionet socialiste në Bullgari, Jugosllavi dhe Shqipëri dhe forcimi i forcave komuniste në Greqi hapën perspektivën e një riorganizimi rrënjësor të rajonit dhe zgjidhjes së çështjes kombëtare shqiptare. Udhëheqësit e lëvizjeve partizane në Jugosllavi dhe Shqipëri konsideruan krijimin e një federate më të gjerë socialiste që do të shkonte përtej kornizës kombëtare borgjeze. Në një mesazh të Shtabit Suprem të Ushtrisë Popullore Çlirimtare të Jugosllavisë drejtuar Ushtrisë Popullore Çlirimtare të Shqipërisë nga fundi i janarit 1944, ndër të tjera thuhet:
“Sipas mendimit tonë, shokët në Shqipëri duhet të punojnë për ta lidhur sa më shumë luftën e tyre me tonën. Duhet të publikohen vendimet e AVNOJ-it dhe të organizatës federaliste të Jugosllavisë, si dhe mundësia e anëtarësimit të kombeve të tjera ballkanike në këtë federatë për të krijuar një shtet të fortë dhe të madh ballkanik të popujve të barabartë, i cili do të ishte një lojtar i fortë në Evropë me mundësi të mëdha, sepse vetëm ashtu ai do të ofronte zhvillim të gjithanshëm të kombeve individuale.»
Masat konkrete të marra në të dyja vendet menjëherë pas çlirimit tregojnë se këto nuk ishin fraza boshe. Beogradi dhe Tirana nënshkruan një sërë traktatesh dhe marrëveshjesh që hapën rrugën për një bashkëpunim më të ngushtë ushtarak, ekonomik dhe kulturor. Këto përfshinin: Traktatin e Miqësisë dhe të Ndihmës së Ndërsjellë (që garanton bashkëpunimin ushtarak, 9 korrik 1946), Marrëveshja për Harmonizimin e Planeve Ekonomike, Bashkimin Doganor dhe Barazimin Monetar ndërmjet Republikës Popullore Federale të Jugosllavisë dhe Republikës Popullore të Shqipërisë (korrik 27, 1946).Nëntor 1946) dhe Marrëveshja mbi Bashkëpunimin Kulturor (9 qershor 1947). Jugosllavia dërgoi në Shqipëri këshilltarë ushtarakë dhe ekonomikë dhe gëzonte një emër të tillë, sa që serbokroatishtja u fut si lëndë e detyrueshme në shkollat shqipe.
Po bëhet e qartë se statusi formal i Kosovës në vitet e para pas çlirimit nga fashizmi ishte, në sytë e udhëheqjes së PKJ-së, një çështje taktike që ata shpresonin se do të humbiste rëndësinë sapo të stabilizohej revolucioni dhe një aleancë më e gjerë ballkanike që do t’i “shkrinte” kufijtë në një shkallë të gjerë, duke shndërruar kufirin mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë si të tepërt. Sipas Milentije Popoviqit, duke folur para Këshillit Popullor Çlirimtar në Prizren në korrik 1945: “Çështja se çfarë statusi do të ketë Kosova dhe Metohia sot, në këtë fazë të lëvizjes popullore, është çështje administrative, jo politike”.
«Hej, sllavë»: Socializmi në akcilin vend
Ndarja midis Moskës dhe Beogradit në vitin 1948 dhe kthimi i çdo shteti ballkanik drejt një "rruge kombëtare” për ndërtimin e socializmit individual, pati pasoja fatale për shqiptarët në Jugosllavi. Stalinizimi i lëvizjes punëtore në Ballkan - i manifestuar në përputhje me manovrat e dëmshme politike të Moskës dhe kontradiktat sociale në rritje të modelit stalinist të ndërtimit të "socializmit në akcilin vend" - pati pasoja për të gjitha aspektet e tjera të emancipimit, duke përfshirë tejkalimin e shtypjes kombëtare.
Në rastin e Jugosllavisë, lëvizja drejt ndërtimit të një federate të sllavëve të jugut nënkuptonte gjithashtu një zbehje graduale të ideve të internacionalizmit punëtorë. Uniteti i klasës punëtore jugosllave mbështetej gjithnjë e më shumë në idenë e interesit të përbashkët të sllavëve për shtetin dhe gjithnjë e më pak në idenë e interesit të përbashkët të punëtorëve. Ndonëse shqiptarët ishin më të shumtë se disa nga kombet përbërëse të shtetit të ri, atyre iu dha statusi i "kombësisë" (narodnost), d.m.th. i pakicës kombëtare.
Në vend që të shërbente si një urë lidhëse ndërmjet dy entiteteve në një aleancë më të madhe ballkanike, Kosova u shndërrua në një "rrugë qorre" dhe një rrezik potencial sigurie në sytë e komunistëve jugosllavë. Kosova shihej si një vend ku Moska dhe Tirana mund të minonin sovranitetin e Jugosllavisë duke ndikuar në pakicën shqiptare. Grupet e prapambetura, të cilat kultivonin paragjykime ndaj shqiptarëve, rifituan kështu dominimin në parti, dhe shqiptarët si rrjedhim u shtynë në skajet e jetës politike dhe shoqërore në Jugosllavi.
Kosova u bë një zonë e lënë pas dore, ku policia dhe shërbimet e sigurimit shtetëror kishin epërsinë dhe shqiptarët klasifikoheshin si “qytetarë të dyshimtë”. Vlerësohet se rreth 120,000 kosovarë të kombësisë shqiptare ishin nën vëzhgim nga Shërbimi i Sigurimit Shtetëror dhe policia deri në shkarkimin e Aleksandar Rankoviqit (kreu i policisë sekrete) në vitin 1966. Shqiptarët ishin të margjinalizuar në organizatat socio-politike. Në mesin e viteve 1950, serbët dhe malazezët në Kosovë përbënin 50 për qind të anëtarëve të partisë, 68 për qind të pozitave të larta administrative në institucionet shtetërore dhe madje 87 për qind të personelit të sigurimit. E gjithë kjo pavarësisht se ata përbënin vetëm 27 për qind të popullsisë së përgjithshme.
Në aspektin ekonomik, Kosova ishte e lënë pas dore në vitet 1950. Vetëm nga viti 1957 Kosova ka marrë mjete nga buxheti federal për rajonet e saj të pazhvilluara. Investimi për kokë banori në Kosovë arriti në 43.5 përqind të mesatares jugosllave gjatë asaj dekade. Në vitin 1958 në Kosovë kishte vetëm 49 ndërmarrje industriale që punësonin 16.000 punëtorë. Në krahasim flet vet, atë vit në Slloveni kishte 465 kompani. Këto ishin kryesisht industri bazë me kapital intensiv, që nuk punësonin shumë njerëz dhe çmimet e të cilave vareshin nga prodhimi final që bëhej në pjesët më të zhvilluara të shtetit.
Pavarësisht rritjes ekonomike në terma absolutë, hendeku ndërmjet Kosovës dhe pjesëve më të zhvilluara të Jugosllavisë është zgjeruar me kalimin e viteve. Në vitin 1946 të ardhurat mesatare në Kosovë ishin një e treta e atyre në Slloveni, ndërsa diferenca u ngushtua në një të pestën në vitin 1964 - një shifër shkatërruese për një vend që e shpalli veten socialist. Nën presionin e moszhvillimit dhe torturës policore, shqiptarët u larguan masivisht nga Jugosllavia dhe emigruan në Turqi, gjë që shteti jugosllav e inkurajoi duke nënshkruar një marrëveshje të veçantë me Ankaranë për pritjen e emigrantëve.
Megjithatë, historia e shqiptarëve në shtetin punëtor jugosllav nuk kufizohet vetëm me represionin dhe rolin e viktimës. Së pari, shqiptarët ishin aktorë të aftë të formësonin rrymat politike – qoftë si pjesë e shtetit dhe partisë, qoftë përmes presionit nga rrugët në formën e një organizate të pavarur nga poshtë lart. Së dyti, pavarësisht mungesës së demokracisë dhe shtrembërimeve zhvillimore të nënkuptuara nga koncepti i "socializmit në një vend", Jugosllavia e pasluftës ishte një entitet revolucionar që ishte krejtësisht i aftë të bënte përparim dhe t'u krijonte hapësirë pjesëve të margjinalizuara të shoqërisë për të ofruar emancipim. Siç u përmend më lart, tek komunistët jugosllavë kishte qasje të ndryshme ndaj çështjes kombëtare shqiptare. Nga fillimi i viteve 1960, rrymat më progresive po fitonin përsëri terren. Përmirësimi i marrëdhënieve ndërmjet Beogradit dhe Moskës, por edhe shkëputja e burokracisë partiake shqiptare në Tiranë nga ish-aleatët e saj në Bashkimin Sovjetik, krijuan kushtet për një ndryshim të politikës zyrtare ndaj Kosovës. Përveç këtyre ndryshimeve gjeopolitike, ndikimin më të madh e ushtronin kryesisht zyrtarët shqiptarë brenda Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë (SKJ). Një faktor tjetër ishin demonstratat në rrugë të shqiptarëve në vitin 1968, të cilat tërhoqën vëmendjen e publikut për kushtet katastrofike të jetesës në krahinë.
Vitet 1960 dhe 1970 parashikojnë një politikë progresive ndaj pakicave kombëtare që mund të ndiqte një shtet punëtorësh i bazuar në një ekonomi të planifikuar. Në vitin 1968, Kosovës iu dha statusi i një krahine autonome me kushtetutën e saj, ndërsa në vitin 1974 statusi kushtetues dhe përfaqësimi politik brenda federatës u ngrit pothuajse në nivelin e republikës. Pushteti vendor filloi t'i kushtonte vëmendje të veçantë përdorimit të gjuhës shqipe në sistemin shkollor, në institucionet kulturore dhe qeveritare, ndërsa dygjuhësia e rreptë u fut në organizatat shoqërore-politike dhe në sferën publike. Kjo do të thoshte se u hapën dyert për më shumë angazhim të shqiptarëve brenda strukturave zyrtare. Në fund të viteve 1970, shqiptarët përbënin tashmë dy të tretat e anëtarëve të partisë, ndërkohë që përqindja e shqiptarëve në administratë dhe kompani u rrit ndjeshëm. Edhe në aspektin ekonomik, këto dy dekada do të mbahen mend si vite të përparimit të shpejtë të mundësuar nga projektet infrastrukturore, krijimi i vendeve të punës dhe rritja e standardeve të jetesës.
Në vitin 1965 u themelua Fondi për Zhvillimin e Përshpejtuar të Republikave të Pazhvilluara dhe të Kosovës. Ka shumë keqinterpretime të këtij mekanizmi federal të rishpërndarjes. Për liberalët ekonomikë, ai përfaqëson një transferim të paarsyeshëm të vlerës në investime "jofitimprurëse". Nacionalistët serbë shpesh e vënë në dukje këtë fond si dëshminë përfundimtare të përtacisë dhe madje mosmirënjohjes së pretenduar të shqiptarëve të Kosovës. Megjithatë, e vërteta është se ky mekanizëm ishte një kompensim për dështimin për të arritur një zhvillim të ekuilibruar të vendit nëpërmjet një plani qendror investimi në nivel të federatës në tërësi. Ky fond ishte një përpjekje për të krijuar një model rritjeje të orientuar drejt tregut, në të cilin polet kryesore të zhvillimit ekonomik ishin kompanitë dhe rajonet që tashmë kishin avantazhe. Megjithatë, ky model i "kompensimit" minimal për zhvillimin e krahinës ka bërë përparime të mëdha në krahasim me neglizhencën e mëparshme, pavarësisht shpërdorimeve burokratike dhe korrupsionit që e shoqëruan.
Pavarësisht rritjes së përshpejtuar ekonomike në vitet 1960 dhe 1970, problemet sociale dhe ekonomike vazhduan gjatë këtyre viteve. Investimet nuk kanë arritur të diversifikojnë strukturën ekonomike të krahinës. Kompanitë e energjisë, minierave dhe përpunimit të metaleve mbetën të varura nga përpunuesit final të produkteve në rajonet më të zhvilluara të Jugosllavisë, të cilët diktonin çmimet në "tregun socialist". Papunësia mbetet më e larta në vend. Nga një popullsi prej 1.5 milionë banorësh, vetëm 178,000 kishin punësim në sektorin publik me të gjitha përfitimet sociale. Këto pabarazi kishin edhe një model kombëtar. Zhvillimi i administratës dhe hapja e saj ndaj shqiptarëve krijoi një shtresë të vogël të popullsisë shqiptare që u integrua në shtetin jugosllav. Aio shtresë u përqendrua në qendrat më të mëdha të qyteteve dhe u bë shembull i politikës së "vëllazërim-bashkimit" dhe bilinguitetit praktik. Nga ana tjetër, shumica e shqiptarëve qëndronin në fshat dhe nuk gëzonin strehimin social, as përfitimet sociale dhe fuqinë konsumatore që ishin të lidhura ngushtë me punësimin në institucionet shtetërore dhe kompanitë e sektorit social.
Pavarësisht rritjes së ndjeshme të ndikimit të punëtorëve shqiptarë në sektorin publik 'vetëqeverisës', pabarazitë kombëtare vazhduan. Serbët dhe malazezët, të cilët përbënin 15 për qind të popullsisë në vitin 1981, tashmë përbënin 30 për qind të fuqisë punëtore. Shumica e pozitave drejtuese në kompani mbetën në duart e serbëve dhe malazezëve. Një numër i madh shqiptarësh iu drejtuan bizneseve të vogla, të tjerë emigruan në Perëndim ose shfrytëzuan mundësitë e krijuara rishtazi për të marrë arsimin e lartë në gjuhën shqipe, për t'iu bashkuar radhëve të të rinjve në zyrat e Bashkësisë Vetëqeveriëse të interesit [BVI] për punësim pas diplomimit. Këto pabarazi sociale brenda popullsisë shqiptare çuan në ndarje politike. Pakica u kthye drejt integrimit në institucionet zyrtare, ndërkohë që shumica e shqiptarëve politikisht aktivë u tjetërsuan dhe u bënë gjithnjë e më të hapur ndaj ideve nacionaliste të propaganduara nga Enver Hoxha [diktatori stalinist i Shqipërisë] ose organizatat e fshehta borgjeze. Prapambetja e përgjithshme ekonomike, rritja e nacionalizmit te shqiptarët, si dhe humbja e primatit në institucionet vendore për shkak të vendosjes së detyrimit për të folur gjuhën shqipe dhe aplikimit të rreptë të çelësave kombëtarë, shkaktuan pakënaqësi te serbët e Kosovës. Ndërmjet viteve 1961 dhe 1981 rreth 85,000 serbë emigruan nga Kosova në Serbi.
Gjatë viteve 1980, emigrimi i serbëve nga Kosova u bë një çështje e rëndësishme mobilizuese për nacionalistët në Serbi. Teza ishte se serbët emigruan për shkak të presionit sistematik të nacionalistëve shqiptarë. Migrimi i serbëve nga Kosova në qendrat urbane në Serbinë qendrore në ato vite ishte pjesë e një modeli më të gjerë të lëvizjes së serbëve nga rajonet më pak të zhvilluara në Jugosllavi (Bosnjë dhe Hercegovinë, Dalmaci) drejt qendrave urbane në Serbi dhe Vojvodinë. Pa dyshim, shumë mosmarrëveshje ndërmjet familjeve rurale në Kosovë për të drejtat e tokës mund të kenë marrë konotacione nacionaliste, ndërsa serbët në institucionet vendore mund të jenë ndjerë të margjinalizuar për shkak të mungesës së njohjes së gjuhës shqipe. Megjithatë, do të ishte gabim të flitej për një dëbim të qëllimshëm dhe të organizuar të serbëve nga Kosova nga ana e shqiptarëve. Kriza ekonomike e viteve 1980 goditi më së shumti rajonet e pazhvilluara të Jugosllavisë dhe motivi kryesor i emigrimit është sigurisht përkeqësimi i kushteve të jetesës. Fakti që edhe 45 mijë shqiptarë u larguan nga Kosova në vitet 1970 e mbështet këtë argument. Megjithatë, tabloidët, të cilët në atë kohë po nxisnin histerinë shoviniste në Serbi, nuk u interesuan faktet dhe për analiza objektive të problemit. Gazetat filluan një fushatë rreth përdhunimeve masive të supozuara të grave serbe, cenueshmërisë së pakicës serbe dhe rritjes së paligjshmërisë në Kosovë.
Ky portretizim i dëmshëm mediatik u mbështet nga qëndrimi zyrtar i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, e cila, pas protestave të reja të shqiptarëve për kushte më të mira jetese dhe autonomi më të madhe në vitin 1981, e cilësoi këtë lëvizje si “kundërrevolucionare”. Idetë raciste për shqiptarët si një popullsi që zhvilloi një "luftë biologjike" kundër serbëve në Kosovë përmes niveleve të larta të natalitetit, gradualisht u përhapën në publikun serb dhe jugosllav. Etiketimi i shqiptarëve si "kolona e pestë" dhe "pushtues" në Jugosllavi ishte përsëri i justifikuar. Pas shtypjes së dhunshme të protestave në vitin 1981 nga ushtria dhe vrasjes së tetë demonstruesve (sipas shifrave zyrtare), në Kosovë u rivendos një qeveri ushtarake. [Shifra zyrtare ishte 11 të vrarë – vërejtje e përkthyesit] Në vitet që pasuan, popullsia shqiptare u përball me valë të reja represioni policor dhe arrestime masive. Konteksti më i gjerë i shfaqjes së ideve shoviniste dhe i represionit të popullsisë shqiptare ishte një krizë e thellë ekonomike dhe politike e projektit jugosllav të ndërtimit të “socializmit në akcilin vend”. Gjatë këtyre viteve edhe një rishpërndarje minimale e fondeve në rajonet e pazhvilluara u bë një barrë për reformistët ekonomikë pro tregut. Nga ana tjetër, udhëheqësit politikë në çdo republikë filluan të shtyjnë axhendat e tyre kombëtare dhe të vënë interesat egoiste lokale përpara zhvillimit të përbashkët të federatës në tërësi.
Rivendosja e kapitalizmit dhe diskriminimi shtetëror
Mbizotërimi i interesave të ngushta republikane mbi perspektivën e zhvillimit të përbashkët jugosllav, si dhe mbizotërimi i reformistëve të tregut mbi avokatët pro-planifikimit të ekonomisë në Serbi, u shënua nga ngritja e Slobodan Millosheviçit në krye të aparatit vendor partiak në fund të vitit 1980. Për të forcuar pozitën e tyre kundrejt republikave të tjera, burokracia partiake dhe shtetërore në Serbi i vunë qëllim vetes heqjen e statusit autonom në Vojvodinë dhe Kosovë dhe heqjen e pagesave të solidaritetit për zhvillimin e Kosovës. Në fillim të vitit 1989, Sllobodan Millosheviqi nisi një iniciativë për miratimin e amendamenteve kushtetuese që reduktuan ndjeshëm autonominë e Kosovës, vendosën policinë dhe gjyqësorin nën kontrollin serb dhe rritën ndikimin e Beogradit në sistemin arsimor dhe ekonominë. Në shkurt të po atij viti, shqiptarët e Kosovës u rezistuan masave të shpallura me një sërë demonstratash dhe grevë të minatorëve. Beogradi reagoi me mobilizime shoviniste në rrugë, në të cilat demonstruesit kërkuan arrestimin e politikanëve shqiptarë dhe shtypjen e protestave në Kosovë. Federata vendosi përsëri një gjendje të jashtëzakonshme në krahinë, ndërsa policia bastisi minierat dhe prishi një grevë të minatorëve. Udhëheqja e Kosovës u rrëzua menjëherë pas kësaj në mars 1989.
Në vitet që pasuan, sistemi juridik përsëri diskriminoi në mënyrë sistematike popullatën shqiptare në Kosovë. Dhjetëra mijëra punonjës shqiptarë u pushuan nga puna me masa emergjente, u gjobitën për pjesëmarrje në demonstrata dhe u detyruan të nënshkruajnë deklarata për besnikëri ndaj shtetit serb në institucionet lokale, shkollat dhe spitalet. Mediat në gjuhën shqipe u mbyllën ose u vunë nën kontrollin serb, ndërsa programet shkollore dhe universitare u pastruan nga të gjitha përmbajtjet që nuk i përshtateshin narrativës së re shoviniste serbe.
Me rënien e institucioneve jugosllave dhe të Lidhjes Jugosllave të Komunistëve, udhëheqja e masave shqiptare në Kosovë u mor nga organizatat e nxjerra nga inteligjenca disidente e mishëruar në Ibrahim Rugovën. Në vend të një konfrontimi tjetër me autoritetet serbe ose përpjekjeve për t'u përfshirë në politikën parlamentare serbe dhe për t'u lidhur me forcat anti-nacionaliste në Serbi, udhëheqja shqiptare zgjodhi rezistencën jo të dhunshme të Gandit dhe krijimin e institucioneve paralele. Ajo shpresonte se fuqitë perëndimore do të njihnin ekzistencën e ndarjes sistematike në Kosovë dhe do të rivendosnin një lloj autonomie brenda kornizës së zgjidhjes së konflikteve të tjera ndër-republikane në ish-Jugosllavi.
Taktikat pacifiste për të tërhequr vëmendjen e sundimtarëve të huaj nëpërmjet vetëviktimizimit ishin të pasuksesshme. Kosova vazhdoi të injorohej nga “bashkësia ndërkombëtare” dhe ishte në një lloj gjendjeje të përhershme të jashtëzakonshme brenda Serbisë në vitet 1990. Status quo-ja u përshtatet politikanëve nacionalistë të të dyja palëve. Duke i përjashtuar shqiptarët nga jeta politike, Millosheviqi fitoi një bazë të sigurt votash në zgjedhje, ndërsa bashkëpartiakët e tij dhe mafia fituan territor ku mund të gëzonin paligjshmërinë dhe të përfitonin nga diskriminimi ndaj popullatës vendase. Kufizimet ligjore për të drejtën e blerjes së pronave të paluajtshme për qytetarët shqiptarë dhe përjashtimi i shqiptarëve nga shërbimi publik krijuan një rrjet të tërë korrupsioni dhe një listë çmimesh për shërbimet që zbatoheshin për shqiptarët që kishin nevojë për shërbimet bazë të qeverisë. Nga ana tjetër, Ibrahim Rugova ruajti statusin e presidentit të shtetit paralel shqiptar, i cili u tha se ishte afër njohjes ndërkombëtare. Kjo situatë ishte, natyrisht, e papranueshme për masat shqiptare të bllokuara në një sistem që të kujtonte gjithnjë e më shumë aparteidin.
Në gjysmën e dytë të viteve 1990 grupi gueril "Ushtria Çlirimtare e Kosovës" (UÇK) filloi të sulmonte policinë serbe. Si marksistë, ne e kuptojmë plotësisht refuzimin e rezistencës pasive dhe rezistencës së armatosur ndaj regjimit mafioz të vendosur nga Sllobodan Millosheviqi në ish-krahinën autonome. Megjithatë, pyetja thelbësore është se si u zhvillua lufta e armatosur? Cilat ishin metodat e tyre dhe për çfarë luftuan? Një vështrim i përciptë zbulon se UÇK-ja nuk ka asnjë ngjashmëri me partizanët dhe heronjtë e Luftës së Dytë Botërore si Ramiz Sadiku.
UÇK-ja gjithashtu nuk ishte një formacion i krahasueshëm me grupet hoxhiste aktive në Kosovë pas Luftës së Dytë Botërore, megjithëse rrënjët e saj janë të lidhura me këto organizata ilegale. Ashtu si ish-«komunistët» në partinë e Millosheviqit që u kthyen në nacionalistë brenda natës dhe u angazhuan në privatizimin e pronës publike, ish-aktivistët e partive të ndryshme komuniste antititiste në Kosovë hodhën poshtë «ideologjinë» dhe bashkuan forcat me disidentët liberalë në një platformë të nacionalizmit dhe një politikë reaksionare prokapitaliste.
Kjo situatë u shfrytëzua nga imperializmi amerikan, i cili u bë mbrojtës dhe mentor i lëvizjes shqiptare për pavarësi në Kosovë. Imperialistët amerikanë nuk e bënë këtë nga shqetësimi i vërtetë për të drejtat e njeriut dhe lirinë e popullit shqiptar. Mbështetja e lëvizjes kombëtare shqiptare në Kosovë ishte një mënyrë tjetër për Shtetet e Bashkuara dhe vendet e NATO-s për të pohuar praninë e tyre ushtarake në Ballkan duke lejuar kompanitë e tyre të fitojnë terren në Kosovë. Ishte gjithashtu një mënyrë për të ushtruar presion mbi regjimin e Millosheviçit për ta detyruar atë të bashkëpunojë ose për ta destabilizuar atë aq sa për ta rrëzuar. Me ndihmën e NATO-s, UÇK-ja arriti të dëbojë aparatin represiv serb nga Kosova. Ndërsa kjo i solli lehtësim shumicës shqiptare, punëtorët në Kosovë paguan një çmim të lartë për këtë aleancë me imperializmin dhe miratimin e një platforme politike borgjeze.
Më shumë se dy dekada që nga ardhja e forcave të NATO-s në Kosovë, ky vend vazhdon të jetë në një pozicion kukull në raport me sponsorët e tij. Në anën tjetër, politika shoviniste e UÇK-së ndaj minoritetit serb në Kosovë e hodhi këtë komunitet në duart e patronëve nacionalistë në Serbi. Kjo hapi derën për ndarje të reja territoriale (Veriun e Kosovës) dhe u dha atyre një atu në duart e Beogradit për të vënë në dyshim statusin e ardhshëm të Kosovës. Këto tensione të vazhdueshme janë një justifikim për praninë e vazhdueshme ushtarake të trupave të huaja në terren për të mbajtur nën kontroll "konfliktet etnike". Pas grabitjes nga pasardhësit e Millosheviqit, ish-prona shoqërore e ndërtuar nga punëtorët në mbarë Kosovën ra në duart e fituesve të rinj të luftës - ish-komandantëve të UÇK-së dhe investitorëve të huaj. Lufta për vetëvendosje të Kosovës, e udhëhequr nga inteligjenca nacionaliste, borgjezia e vogël dhe leckat e reja, përfundoi në rrugë pa krye. Shqiptarët në Kosovë mbeten peng në negociatat e fuqive të mëdha. Në të njëjtën kohë, këmbëngulja për revanshizëm shovinist kundër shqiptarëve e mënjanon organizimin politik të klasës punëtore dhe rinisë në Serbi. Pra, si mund të dalim nga ky rreth vicioz i konflikteve politike të zhvilluara nga elitat rivale nacionaliste; elitat që me pretekstin e mbrojtjes së popullit të tyre e mbajnë të gjithë Ballkanin në mjerim dhe në një status gjysmëkolonial?
Armiku i vërtetë është në oborret tona të përparme
Klasa punëtore dhe rinia serbe nuk kanë interes të mbështesin përpjekjet për të rivendosur dominimin e klasës sunduese serbe mbi Kosovën. Një program i tillë vetëm do t'i nënshtronte elitave politike dhe ekonomike serbe dhe do të lejonte militarizimin e mëtejshëm të shoqërisë serbe. Njësitet luftarake dhe armët e blera nga shteti serb me sloganin “kthim në Kosovë” do të përdoren kundër punëtorëve serbë nëse organizohen më seriozisht në luftën për të drejtat e tyre sociale dhe politike. Në fillim të shekullit të 20-të, shteti serb kishte një sërë mundësish për të treguar se ishte i aftë të zhvillonte Kosovën dhe të fitonte besimin e popullatës shumicë shqiptare. Në vend të kësaj, ai u soll në një mënyrë kolonialiste dhe raciste. Pas një përvoje të tillë historike, është plotësisht e kuptueshme që populli shqiptar nuk dëshiron më të jetojë nën sundimin e shtetit serb.
Lufta në Nagorno-Karabakh na tregon se konfliktet e ngrira lënë hapësirë për të shpërthyer një luftë të re, ndërsa lufta në Donbas na tregon se zonat me status të diskutueshëm mund të çojnë lehtësisht në një konflikt më të madh imperialist. Shumë përkrahës të sloganit "Kosova është Serbi" nuk janë në dijeni se kjo është në fund të fundit një thirrje për luftë dhe spastrim etnik, që do t'i kushtonte jetë një numri të madh të serbëve dhe shqiptarëve. Nuk ka asnjë mënyrë tjetër për të rivendosur kontrollin serb mbi një popullatë që e kundërshton me vendosmëri atë. Në të gjitha luftërat në ish-Jugosllavi, ishin kriminelët, politikanët dhe kapitalistët ata që përfituan më së shumti, ndërsa punëtorët, të cilët shërbyen si "ushqim për topa", mbajtën peshën kryesore të rivendosjes së kapitalizmit. Shumë veteranë të luftës janë të paaftë dhe janë braktisur nga shtetet e tyre të sapokrijuara pasi kanë përfunduar detyrën e tyre ushtarake. Nuk do të jetë ndryshe në një luftë të re nacionaliste.
Komunistët në ish-Jugosllavi duhet të kuptojnë se përvoja historike e jetës në të gjitha
ish-shtet-kombe ballkanike në mënyrë të pashmangshme e bën popullsinë shqiptare të jetë e kujdesshme dhe dyshuese ndaj fqinjëve të tyre sllavë. Fajin për këtë e ka në radhë të parë, por jo ekskluzivisht, borgjezia serbe. Gabimet e burokracisë titiste komprometuan edhe komunistët jugosllavë, të njohur deri në fund të Luftës së Dytë Botërore si luftëtarë të pakompromis kundër shovinizmit dhe racizmit. Prandaj, ripërtëritja e aleancës revolucionare të popujve sllavë dhe shqiptarë në Ballkan duhet të fillojë me mbështetjen pa mëdyshje të komunistëve për aspiratat historike të shqiptarëve të Kosovës për të jetuar në shtetin e tyre.
Mbështetja e komunistëve jugosllavë për të drejtën e vetëvendosjes së shqiptarëve të Kosovës nuk do të thotë as mbështetje për regjimin kapitalist komprador që ka sunduar Kosovën që nga viti 1999 dhe as mbështetje për pushtimin aktual imperialist të Kosovës. Përkundrazi, duke mbështetur këtë të drejtë, ne i bëjmë thirrje klasës punëtore të Kosovës që t'i bashkohet një lufte të përbashkët për të dëbuar të gjitha forcat imperialiste dhe shërbëtorët e tyre nga Ballkani - nga Prishtina në Lubjanë, Zagrebi, Banjalluka, Sarajeva, Podgorica, Beogradi dhe Shkupi.
Thirrja jonë për të luftuar së bashku nuk përmban kurrfarë prapaskene a fshehtësi. Ne nuk vendosim ndonjë kusht të veçantë që duhet të plotësojnë shqiptarët e Kosovës për të “merituar” mbështetjen tonë. Ne mbështesim të drejtën e Kosovës për vetëvendosje, pavarësisht se kush e qeveris atë aktualisht. Ne e hedhim poshtë qasjen që kërkon që kombi i shtypur t'u "dëshmojë" shtypësve se është "i denjë" për të drejtën e vetëvendosjes! Një qasje e tillë është shprehje e arrogancës kombëtare të kombeve dominuese dhe pengesë për unitetin e punëtorëve. Ne gjithashtu nuk pajtohemi me ata të majtë që e relativizojnë çështjen e shtypjes kombëtare të shqiptarëve të Kosovës përmes abstraksioneve dhe besimit se zgjidhja e kësaj çështje duhet të presë deri në çlirimin klasor. Sot, duke u shfrytëzuar nga kapitalistët dhe shumëkombëshet shqiptarët, masat shqiptare, nuk përballen me kërcënimin e drejtpërdrejtë të ngacmimit dhe persekutimit nga ushtria serbe apo milicitë paramilitare. Ky është një lehtësim i madh për jetën e përditshme të popullsisë vendase dhe një parakusht për zhvillimin e mëtejshëm të organizimit të bazuar në klasë.
Negociatat mes Beogradit dhe Prishtinës nuk po zhvillohen me qëllim të gjetjes së një zgjidhjeje të qëndrueshme për “konfliktin serbo-shqiptar”, por si mbulesë për lidhjen e “marrëveshjeve të pabarabarta” neokoloniale me forcat imperialiste, në radhë të parë me Shtetet e Bashkuara. Këto marrëveshje e sjellin Serbinë dhe Kosovën në një varësi më të thellë ekonomike dhe ia dorëzojnë kontrollin e tokave dhe burimeve të tyre imperializmit. E vetmja mënyrë për t'i marrë atutë "paqeruajtëse" nga duart e imperialistëve është pajtimi ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, që do të thotë njohje nga klasa punëtore serbe e së drejtës së Kosovës për vetëvendosje dhe pavarësi. Kjo është mënyra e vetme për të hedhur themelet për bashkëpunimin e ardhshëm dhe luftën e përbashkët kundër kapitalit global dhe përfaqësuesve të tij vendorë, si dhe për ruajtjen e trashëgimisë serbe në Kosovë dhe kthimin e popullatës së shpërngulur serbe në vendlindje.
Në të njëjtën kohë, është detyra jonë t'u themi sinqerisht rinisë dhe punëtorëve përparimtarë të Kosovës se mbështetja jonë për të drejtën për vetëvendosje nuk do të thotë se kemi ndonjë iluzion se pavarësia kombëtare do të zgjidhë problemet e shumta ekonomike dhe politike me të cilat ballafaqohen të gjithë njerëzit në Kosovë sot. Për sa kohë që vendet e Ballkanit do të qëndrojnë nën sundimin e borgjezisë së tyre, të gjitha problemet historike do të përsëriten gjithmonë, pavarësisht se si janë tërhequr kufijtë. Pavarësia formale e Kosovës nuk sjell automatikisht sovranitet kombëtar apo progres ekonomik. Dështimet e fundit të Vetëvendosjes për të krijuar një "shtet të mirëqenies" në Kosovë pas fitores së tij në zgjedhje, qoftë edhe në një shkallë modeste, tregojnë qartë kufijtë e reformave progresive sociale në periferinë kapitaliste.
Përkundër të gjitha mangësive të Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë dhe faktit që ajo tradhtoi detyrën e shpallur të çlirimit kombëtar të shqiptarëve, arritjet emancipuese që përjetoi Kosova në vitet 1960 dhe 1970 sugjerojnë se një prosperitet më gjithëpërfshirës ekonomik, social dhe kulturor është i mundshme vetëm në kuadrin e shtetit të punëtorëve dhe të ekonomisë së planifikuar.
Është e rëndësishme të theksohet se një numër i madh i punëtorëve dhe fshatarëve të zakonshëm të të gjitha grupeve etnike jetonin në paqe si fqinjë në Kosovë, madje edhe në kohën e histerisë më të trazuar nacionaliste të nxitur nga elitat nacionaliste. Kështu ndodh edhe sot në disa vende. Fqinjët ndihmojnë njëri-tjetrin, vizitojnë shtëpitë e njëri-tjetrit dhe ndonjëherë kuptojnë gjuhën e komuniteteve të tjera. Përqendrimi i medias borgjeze te makro-politika dhe konflikti e errësojnë këtë solidaritet në nivel mikro, i cili mund të jetë një bazë e rëndësishme për një lloj krejtësisht të ri të politikës. Shumica e serbëve në pjesën jugore të Kosovës vijnë nga familje të varfra fshatare që nuk kanë ku të ikin. Një program i barazisë kombëtare dhe një platformë sociale në këto komunitete sigurisht që do të kishte më shumë pranueshmëri sesa politikat shoviniste të Beogradit. Nga ana tjetër, shumë familje shqiptare vazhdojnë të kenë lidhje kulturore dhe ekonomike me Serbinë dhe pjesët e tjera të ish-Jugosllavisë. Ky mbetet një potencial i pashfrytëzuar dhe një bazë solide sociale për një organizatë të re marksiste në Kosovë.
Populli shqiptar në Kosovë nuk do të jetë kurrë i lirë nëse nuk lufton për lirinë e popujve pakicë që e rrethojnë. Mund të mësojmë shumë nga lëvizjet partizane në Shqipëri dhe Jugosllavi në luftën kundër fashizmit. Respektimi i plotë i të drejtave kombëtare të popujve pakicë dhe ndërtimi i solidaritetit në terren nuk ishin thjesht "parime udhëheqëse ideologjike", por mënyra më efektive për të luftuar për çlirimin kombëtar dhe revolucionin socialist. Nëse duan të arrijnë pavarësinë reale, forcat progresive në Kosovë duhet të punojnë për të tërhequr minoritetin serb në anën e tyre. Përndryshe, ata rrezikojnë të krijojnë një bazë reaksionare për nacionalizmin serb në veri të Kosovës, duke lejuar Beogradin dhe fuqitë e huaja të vazhdojnë të përzihen në politikën lokale. Respektimi i të drejtave të minoriteteve nuk nënkupton futjen e kuotave parlamentare dhe çelësave kombëtarë në institucione të bazuara në modelet burokratike të Bashkimit Evropian. Do të thotë të ndërtosh solidaritet të prekshëm në terren duke luftuar së bashku dhe duke mbrojtur fqinjët kundër sulmeve shoviniste. Kjo është mënyra e vetme për të krijuar besim ndëretnik dhe për të hapur një perspektivë për një jetë të denjë në Kosovën e pavarur për serbët.
Prandaj, për të arritur vetëvendosjen dhe pavarësinë e vërtetë, lëvizja përparimtare në Kosovë do të duhej të shkëpuste aleancat politike me rrymat politike nacionaliste dhe borgjeze shqiptare. Lufta për çlirimin kombëtar të këtyre shtresave të privilegjuara dhe të masave popullore janë aspirata kontradiktore. Siç e shohim, ish-udhëheqësit e UÇK-së si dhe trashëgimtarët e Ibrahim Rugovës janë të gatshëm të pranojnë statusin gjysmëkolonial të Kosovës përderisa mund të vazhdojnë të grumbullojnë pasurinë e tyre private brenda kësaj kornize. Pavarësia kombëtare e kombeve të vogla në një rend botëror imperialist është një iluzion, sepse borgjezia vendase kompradore është e lidhur fort me kapitalin global imperialist. Ata të gjithë kërkojnë mbrojtës nga fuqitë imperialiste. Në këmbim të mbështetjes së huaj, ata ofrojnë të bashkëpunojnë në shfrytëzimin e popullit të tyre dhe shtypjen e kombeve të tjera të vogla, veçanërisht të vendeve fqinje.
Në fund të fundit, pavarësia e Kosovës nuk e shterron dilemën më të gjerë të çështjes kombëtare shqiptare në Ballkan. Kërkesa e shqiptarëve për të jetuar në një vend të vetëm në Ballkan është krejtësisht legjitime. Kjo vlen edhe për çdo komb tjetër ballkanik. E fundit, por jo më pak e rëndësishme, serbët të cilët, si shqiptarët, jetojnë në zona pjesërisht sovrane nën protektoratet e huaja (Republik Srpska) ose si pakica kombëtare në shtetet fqinje. Zgjidhja e propozuar nga politikanët nacionalistë borgjezë shqiptarë është perspektiva e krijimit të një «Shqipërie të Madhe». Megjithatë, ndarja e territorit të Malit të Zi dhe Maqedonisë dhe bashkimi i tyre me Shqipërinë dhe Kosovën është një rrugë e qartë drejt luftës, spastrimit etnik dhe gjakderdhjes së re në Ballkan. Lëvizje të tilla do të nxisnin urrejtjen midis popujve të Ballkanit dhe do të vendosnin një barrë shtesë për brezat e ardhshëm. Ashtu siç serbët mund të jetojnë në një shtet të përbashkët vetëm në kuadër të një projekti jugosllav, shqiptarët mund të arrijnë unitetin kombëtar vetëm brenda komunitetit më të madh ballkanik të popujve të barabartë.
Mundësia historike e humbur në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore na tregon rrugën përpara. Në lidhje me ndërveprimet e revolucioneve socialiste në Jugosllavi, Bullgari, Shqipëri dhe Greqi, statusi i çështjes kombëtare shqiptare mund të ishte zgjidhur brenda Federatës Socialiste Ballkanike. Në vend që të ishte një rajon i lënë pas dore, periferik i shtetit jugosllav, Kosova mund të ishte bërë një qendër ekonomike dhe kulturore që lidh rajonet më të mëdha në një zhvillim të koordinuar. Një federatë ballkanike mund të kishte ofruar hapësirë për zhvillimin e kulturave kombëtare si të popullit shqiptar ashtu edhe atij serb, në komunikim me shoqëritë shumicë në Shqipëri dhe Serbi. Ajo gjithashtu mund ta kishte lidhur Kosovën me zona të tjera ekonomike plotësuese në rajon dhe t'i jepte akses të lirë në portet e Selanikut dhe Durrësit. Në vend të kësaj, komunistët vendas iu drejtuan "rrugës kombëtare drejt socializmit" dhe hapën rrugën për rivendosjen e kapitalizmit dhe intolerancës kombëtare në Ballkan.
Çlirimi kombëtar i popujve të Ballkanit është i mundur vetëm nëpërmjet një revolucioni socialist, në të cilin masat punëtore marrin kontrollin e burimeve të tyre, infrastrukturës së tyre dhe industrive që kanë ndërtuar. Historia na tregon se revolucioni socialist në Ballkan mund të ketë sukses vetëm nëse punëtorët e Ballkanit luftojnë për të së bashku. Logjika e zhvillimit ekonomik dhe social dikton që rendi socialist revolucionar mund të lulëzojë vetëm duke kapërcyer kufijtë kombëtarë dhe duke krijuar një federatë të shteteve punëtore. Që një federatë e tillë të jetë e suksesshme, është e nevojshme që të gjitha kombet të bashkohen plotësisht vullnetarisht dhe në barazi të plotë. Prandaj, organizata marksiste «Crveni» (Të Kuqtë) mbron njohjen e së drejtës së Kosovës për vetëvendosje si parakusht për revolucionin socialist ballkanik dhe bashkimin e të gjithë punëtorëve ballkanikë në Federatën Socialiste Ballkanike.
24 prill 2022, Crvena Kritika, IMT